فک دارای مفاصل و عضلاتی است که وظیفه حرکت دادن آن برای جویدن و صحبت کردن و… را بر عهده دارند. اگر اختلالی در عملکرد مفاصل وجود داشته باشد، صدا دادن فک و درد آن باعث ایجاد مشکل برای بیمار خواهد شد. گاهی اوقات علت صدا دادن یا درد مفاصل فک، عملکرد نادرست آن‌هاست. اما در برخی موارد مشکلات موجود در سایر قسمت‌های حفره دهان و فک روی مفاصل نیز تأثیر می‌گذارد.
این معضل را میتوان با درمان دستی و خدمات فیزوتراپی درمان کرد:
تسکین درد، کاهش سفتی عضلات و برگرداندن فعالیت و تحرک طبیعی به مفصل گیجگاهی-فکی از اهداف مهم فیزیوتراپی فک و صورت به شمار می‌رود. اگر درد ما شدید باشد فیزیوتراپیست میتواند با پیشنهاد و انجام کارهایی مانند تحریک الکریکی یا تحریک با امواج مافوق صوت به تسکین آن کمک نماید.
فلج عصب صورت که به آن فلج بلز هم می‌گویند با ضعف ناگهانی و به طور معمول موقتِ عضلاتِ یک طرف صورت همراه است و عضلات یک طرف صورت دچار افتادگی می‌شوند و در این سمت فرد نمی تواند چشم خود را ببندد چون عضله مسوول این کار فلج یا ضعیف شده است. اگرچه علت دقیق این بیماری معلوم نیست اما به نظر می‌رسد ملتهب شدن عصب صورت که این عضلات را عصب‌دهی می‌کند عامل ایجاد فلج بلز است.
اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی چیست؟
مفصل گیجگاهی-فکی یک مفصل لولایی‌ست که فک پایینی را به استخوان گیجگاهی جمجمه متصل می‌کند. این مفصل درست جلوی گوش و در هر دو طرف سر قرار گرفته است.
اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی عملکرد طبیعی فک پایینی را مختل می‌کند مثلا نمی‌توانیم خوب دهان‌مان را باز کنیم و بجَویم یا مفصل تق تق صدا می‌دهد. این اختلال بیشتر زنان را گرفتار می‌کند و بخصوص بین افراد محدوده سنی 20 تا 40 سالگی شیوع بیشتری دارد.
عادت به وضعیت نادرست بدن: یکی از دلایل شایع اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی این است که بسیاری از ما زمان زیادی را پشت میز می‌نشینیم و در حالی که مشغول کار هستیم، سرمان را خیلی جلو نگه می‌داریم یا موارد مشابه دیگر.
دندان قروچه مزمن: به طور معمول استرس مهمترین عامل دندان قروچه در هنگام خواب شب به شمار می‌رود. البته بعضی افراد در طول روز هم دندان‌هایشان را روی هم قفل می‌کنند و فشار می‌دهند بویژه وقتی که با شرایط پراسترس روبه‌رو می‌شوند. دندان قروچه فشار زیادی را به مفصل گیجگاهی-فکی و عضلات اطراف آن وارد می‌کند.
نامنظم بودن دندان‌ها: ردیف نبودن دندان‌ها باعث می‌شود روی هم قرار دادن فک‌ها به درستی صورت نگیرد و در هنگام حرکات عادیِ فک مانند جویدن، فشار زیادی به مفصل گیجگاهی-فکی وارد شود.
شکستگی: در یک تصادف که با ضربه به سر و صورت همراه است و باعث شکستگی فک پایینی می‌شود حتی پس از ترمیم کامل شکستگی ممکن است اختلال کارکرد مفصل گیجگاهی-فکی ظاهر گردد.
جراحی: پس از برخی جراحی‌ها روی فک و صورت ممکن است تحرک و کارکرد عادی این مفصل با اختلال روبه‌رو شود.
قفل شدن فک: در این حالت عضله‌های فک دچار گرفتگی و اسپاسم می‌شوند و فک به طور کامل باز نمی‌شود مثلا رادیوتراپی (پرتودرمانی که به آن “برق گذاشتن” هم می‌گویند) روی صورت و گردن میتواند باعث چنین مشکلی شود.
جابه‌جایی دیسک داخل مفصلی یا همان بالشتک نسبتا نرمی که بین گوی و حفره مفصل گیجگاهی-فکی قرار دارد میتواند باعث تق تق و سر و صدا در مفصل فک شود و در اغلب موارد با درد همراه است.
شروع درمان مفصل گیجگاهی فکی
بسیاری از افراد مبتلا به TMD از یک برنامه فیزیوتراپی برای بازگرداندن حرکات طبیعی به فک خود استفاده می‌کنند. فیزیوتراپ پس از بررسی وضعیت شما، از طریق درمان‌های ضد التهابی، ماساژ و انجام برخی تمرینات، به شما کمک کند تا به وضعیت پیشین خود بازگردید. همچنین اگر مبتلا به TMD باشید فیزیوتراپ ممکن است انجام برخی کارها را نیز برای شما منع کند.
ساختار مفصل فکی گیجگاهی
برای کارکرد درست مفصل فکی و گیجگاهی (TMJ)و برای اینکه دو استخوان آرواره (استخوان فک) و جمجمه (استخوان گیجگاه)، بتوانند خوب حرکت کنند، باید مفصل فکی و گیجگاهی بتواند در دو مرحله به طور کامل باز و بسته شود.
- مرحله چرخش فک پایین درون مفصل:زمانی که دهانتان را باز می کنید، استخوان گرد فک درون مفصل می چرخد.
- مرحله جا به جایی فک پایین و دیسک مفصلی روی استخوان گیجگاه: در ادامه مرحله اول که فک پایین به طور طبیعی دیسک مفصلی را وادار به حرکت به جلو می کند.
دیسک مفصلی که روی استخوان گیجگاه قرار گرفته، دیسکی بسیار مقاوم و در عین حال منعطف است. دلیل وجود آن، کم کردن سایش فشار های متوالی وارد شده به مفصل گیجگاهی فکی است. ماهیچه های موجود در این قسمت، وظیفه ایجاد هماهنگی بین دیسک مفصلی و استخوان گیجگاه را دارند. در صورت بروز عدم هماهنگی دیسک مفصلی و استخوان گیجگاه، جا به جایی دیسک رخ داده است و صدای فک نیز معمولا به دلیل همین عارضه است.
علائم اختلال مفصل فکی گیجگاهی
علائم اختلال‌های TMJ به شدت و علت عارضه بستگی دارد. درد فک و عضلات اطراف شایع‌ترین علامت اختلال مفصل فکی ـ گیجگاهی است. این اختلال معمولاً با علائم زیر نیز همراه است:
- درد صورت یا گردن
- خشکی عضلات فک
- محدود شدن حرکت فک
- قفل شدن فک
- صدا دادن مفصل فکی گیجگاهی
- انحراف فک، اختلال بایت (مال اکلوژن یا به خوبی روی هم قرار نگرفتن دندان‌های بالا و پایین)
ممکن است علائم فقط در یک سمت صورت یا هر دو سمت بروز یابد.
تشخیص اختلال مفصل فکی ـ گیجگاهی
چنانچه بیمار دچار علائم اختلال مفصل فکی گیجگاهی باشد، پزشک فک را معاینه می‌کند تا ورم یا حساسیت به لمس را تشخیص دهد. آزمایش‌های تصویربرداری مختلف برای تشخیص این اختلال انجام می‌شود که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- رادیوگرافی فک
- سی تی اسکن فک برای بررسی استخوان‌ها و بافت‌های مفصل
- ام آر آی فک برای بررسی وجود مشکلات ساختاری فک
افراد مبتلا به درد فک باید از انجام موارد زیر اجتناب کنند:
- خوردن غذاهای سفت، ترد و جویدنی مانند سیب یا میوه های کامل، هویج یا ذرت روی بلال
- جویدن آدامس، مداد یا ناخن
- باز کردن زیاد دهان – خمیازه تان را متوقف کنید یا هنگام خمیازه کشیدن از دست خود برای حمایت از چانه استفاده کنید
- قرار دادن گوشی موبایل/تلفن بین شانه و گوش
وضعیت بدن و حرکت گردن
گاهی اوقات درد ممکن است با وضعیت بدنی ناصحیح، نگه داشتن فک در حالت بد یا با قرار گیری نا مناسب گردن بدتر شود. سفت شدن گردن همچنین می تواند باعث احساس درد در مفصل فکی گیجگاهی یا TMJ شود. داشتن آگاهی از اصلاح این وضعیت و متحرک و قوی نگه داشتن گردن می تواند به علائم شما کمک کند.
درمان اختلال مفصل فکی گیجگاهی
برای درمان اختلال مفصل فکی گیجگاهی راهکارهای متفاوتی وجود دارد که عبارتند از:
- داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی مانند ناپروکسن یا ایبوپروفن، می‌توانند درد و تورم عضلانی را تسکین دهند. داروهای شل کننده عضلات و ضد اضطراب و افسردگی نیز میتواند کمک کننده باشد.
- از کمپرس سرد و گرم به صورت متناوب استفاده گردد.
- کشش ساده فک انجام دهید.
- غذاهای نرم بخورید. ماست، پوره سیب زمینی، پنیر، دلمه، سوپ، تخم مرغ، ماهی، میوه‌ها و سبزیجات پخته شده، لوبیا و غلات را به لیست غذای خود اضافه کنید. غذاها را قطعه قطعه کرده و به اندازه‌های کوچک‌تر تبدیل کنید. از غذاهای نرم‌تر استفاده کرده و از غذاهای سفت که به جویدن بیش از حد نیاز دارند صرف نظر کنید.
- از حرکات شدید فک و یا انجام کاری که باعث می‌شود فک را بیش از اندازه باز کنید، خودداری کنید. از خمیازه کشیدن و جویدن آدامس و حتی بلند حرف زدن خودداری کرده و از آواز خواندن و کارهایی که باعث باز شدن بیش از اندازه‌ی فک می‌شود پرهیز کنید.
- چانه خود را روی دست خود قرار ندهید.
- فاصله دادن دندان‌های بالا و دندان‌های پایین از هم باعث می‌شود فشار کمتری به فک وارد شود.
- استفاده از محافظ دهان پلاستیکی روی دندان‌های بالا و پایین باعث می‌شود دندان‌ها با هم تماس پیدا نکنند. اثرات فشردن یا ساییدن دندان‌ها کاهش می‌یابد و با قرار گرفتن دندان‌ها در موقعیت صحیح‌تر، مشکلات مفصل کمتر می‌شود.
روش های درمانی فیزیوتراپی مفصل گیجگاهی فکی TMJ
فیزیوتراپیست ممکن است از روش های مختلف برای درمان TMD استفاده کند. این درمان ها با هدف کاهش درد، التهاب، بهبود وضعیت مفصل، افزایش دامنه حرکتی و دستیابی مجدد به عملکرد طبیعی فک، انجام می گیرد. درمان شما می تواند شامل روش های مختلفی برای بازگشت عملکرد فک باشد.
استفاده از گرما یا یخ
از گرما برای کاهش اسپاسم و درد عضلات استفاده می شود؛ در مقابل آن می توان از سرما برای کاهش التهاب و درد TMD در اطراف مفصل استفاده کرد.
اولتراسوند
استفاده از اولتراسوند برای ایجاد گرما در بافت های عمقی تر و ایجاد بهبود عملکرد سلولی یکی دیگر از روش های درمانی در فیزیوتراپی است. در برخی موارد نیز برای کاهش درد TMD از این روش استفاده می شود. بر اساس مطالعات انجام شده در مجله علمی physical therapy science، استفاده ی همزمان ورزش در منزل با اولتراسوند نسبت به انجام ورزش به تنهایی، باعث کاهش بیشتر درد بیمار شده است. باید در استفاده از اولتراسوند کمی محتاط باشید زیرا در بسیاری از مطالعات که به بررسی اثربخشی اولتراسوند در فیزیوتراپی پرداخته اند مشخص شده که میزان بهبود عملکرد فک با این روش، اندک بوده است.
ماساژ
- در فیزیوتراپی ممکن است از تکنیک های مختلف ماساژ برای درمان اختلال فک استفاده شود.
- ماساژ را می توان بر روی عضلات فک، ماهیچه های صورت و عضلات گردن و شانه اعمال کرد.
- هدف ماساژ ریلکس کردن ماهیچه ها و افزایش یا بهبود جریان گردش خون در آن هاست که سبب حرکات طبیعی در مفصل گیجگاهی فکی می شود.
موبیلیزاسیون مفصل گیجگاهی فکی
- پزشک ممکن است از روش موبیلیزاسیون برای بهبود حرکات فک شما استفاده کند.
- موبیلیزاسیون یکی از تکنیک های درمان دستی (منوآل تراپی ) است که می تواند باعث بازیابی و اصلاح حرکات مفصل شود.
- همچنین این تکنیک میتواند به جا انداختن دیسک مفصلی جا به جا شده کمک کند.
- استفاده از تکنیک های موبیلیزلسیون ممکن است کمی شمارا را اذیت کند.
- در بیشتر مواقع فیزیوتراپ انگشت شست خود را در دهان شما در امتداد دندان ها قرار می دهد تا فک را حرکت دهد ( نگران نباشید در این شرایط پزشک از دستکش استفاده خواهد کرد).
- طب سوزنی: متخصص سوزن‌هایی به باریکی تار مو را در محل‌های خاصی از بدن فرو می‌کند تا درد مزمن تسکین پیدا کند.
- لیزرتراپی سرد: این روش با هدف رفع التهاب عضلات و مفصل‌ها انجام می‌شود. لیزرتراپی سرد روشی ایده‌آل برای درمان درد فک و بیماری TMJ محسوب می‌شود. در این روش از نوردرمانی برای تحریک فرایند التیام بافت و عضله استفاده می‌شود. زمانی که نور به ناحیه هدف برخورد می‌کند، رشد سلولی را تحریک می‌کند و جریان خون را افزایش می‌دهد. رفع تنش و کشیدگی بافت مفصلی یکی از مزایای شاخص لیزرتراپی سرد است.
تمرینات مناسب جهت درمان
تمرین شل کردن فک
زبان را به آرامی در قسمت بالای دهان و پشت دندان های جلویی قرار دهید. عضلات فک را شل کنید و اجازه دهید دندان ها از هم جدا شوند.
تمرین ماهی قرمز (باز کردن جزئی)
زبان را روی سقف دهان قرار داده و یک انگشت را جلوی گوش بر روی قسمتی که مفصل فکی گیجگاهی قرار گرفته است بگذارید. انگشت وسط یا اشاره را نیز روی چانه قرار دهید.
فک پایین را تا نیمه باز کرده و سپس ببندید. باید مقاومتی خفیف اما بدون درد وجود داشته باشد.
یکی دیگر از روش های انجام این تمرین به این صورت است که یک انگشت را روی مفصل گیجگاهی فکی قرار دهید، فک پایین را تا نیمه باز کنید و سپس دوباره ببندید. این تمرین را شش بار در یک ست انجام دهید و هر ست را روزانه شش مرتبه تکرار کنید.
حرکت ماهی (باز کردن کامل فک)
زبان را بر روی سقف دهان گذاشته و یک انگشت خود را بر روی مفصل فکی گیجگاهی بگذارید و انگشت دیگر خود را روی چانه قرار داده، فک پایین خود را به صورت کامل باز کرده و سپس ببندید. بعد از آن انگشت خود را بر روی مفصل مقابل گذاشته و دوباره فک پایینی را به طورکامل باز کنید و سپس آن را ببندید. این تمرین‌ها را روزانه چندین بار و هر بار چندین مرتبه انجام دهید.
حرکت چین تاک
شانه‌های خود را به سمت عقب و سینه‌هایتان را به سمت بالا حرکت دهید. سرتان را به صورت مستقیم پایین آورده تا چانه به گردن چسبیده و غبغبتان مشخص شود، سپس سه ثانیه نگه دارید. این حرکات را چندین مرتبه انجام دهید.
تمرین بعدی قسمت فوقانی گردن را تمرین دهید.
تمرین‌های مرتبط با قسمت فوقانی ستون فقرات منتهی به گردن، میتواند باعث تسکین عروق عصبی این منطقه و شل شدن عضلات شود و به کاهش تنش و بهبود حرکت فک شما کمک کند.
برای انجام تمرین، هر دو دست خود را در پشت گردن قرار دهید و انگشتانتان را بهم متصل کنید. دست‌های خود را در آنجا نگه دارید و سپس سر خود را به آرامی پائین بیاورید تا آخرین مهره ستون فقرات بالای گردن شما خم شود. با دست‌های خود یک نیروی کشش رو به بالای بسیار ملایم در پشت گردنتان ایجاد کنید. این حالت را به مدت شش ثانیه نگه دارید و سپس به حالت اول برگردید. این تمرین را شش بار تکرار کنید.
تمرین بعدی انقباض گردن
اگر مبتلا به TDM هستید پیشنهاد می‌کنیم حتماً یک وضعیت یا حالت راحت و مناسب برای خودتان پیدا کنید و سعی کنید در آن وضعیت باقی بمانید. در وضعیتی که سر و گردن شما عمود بر شانه‌هایتان به طور مستقیم قرار گرفته، فک شما بدون هیچ مانعی میتواند باز و بسته شود. تمرین انقباض گردن یکی از بهترین تمرین‌هایی است که در بهبود وضعیت یا حالت شما میتواند بسیار مؤثر باشد. برای انجام این تمرین بر روی یک صندلی بنشینید و چانه خود را کمی به عقب بکشید. مطمئن شوید که سرتان کج نشده است. تصور کنید که سر شما از عقب به نخی وصل شده است که کسی آن را می‌کشد. به مدت 6 ثانیه در این حالت بمانید و سپس 6 بار دیگر آن را تکرار کنید.
حرکات ثبات فک بالایی (پیشرفته)
بند میانی انگشت اشاره را بین دندان‌های بالا و پایین قرار دهیم.
انگشت را برداریم و اجازه دهیم دندان‌های بالا و پایین به اندازه یک بند انگشت از هم فاصله داشته باشند و در همین حالت باقی بمانند.
در حالتی که دهان به اندازه یک بند انگشت باز است، با استفاده از انگشت شست یا اشاره فشار مختصری از جهات گوناگون به فک وارد کنیم: از زیر، از سمت راست و از سمت چپ.